Sciągi dla Każdego

Pismo w starożytnym Egipcie
"Człowiek zniknął, jego zwłoki w proch się rozsypały, jego współcześni złączyli
się z ziemią. I księga tylko sprawia, że pamięć o nim krąży z ust do ust. Pismo jest
bowiem bardziej pożyteczne niźli dom z kamienia, niż grobowiec na Zachodzie,
lepsze jest niż rozkoszny pałac, niż pomnik w świątyni"

(papirus Cheaster Beatty IV)

Hieroglify były pismem starożytnych Egipcjan, znakami niezrozumiałymi poza ich krajem, ale i dla większości jego ludności. Sztuka pisania stanowiła tajemnicze, ekskluzywne narzędzie, jej znajomością mogli się szczycić tylko nieliczni spośród mieszkańców Egiptu. Z upływem czasu, w związku z przemianami kulturowymi, nastaniem ery chrześcijańskiej, księgi zapisane hieroglifami stawały się jeszcze mniej zrozumiałe, a wiele z nich uległo zniszczeniu. Zdarzało się, że wiadomości o mądrości egipskich kapłanów, o tajemnicach wyrażonych świętymi, niezrozumiałymi znakami przetrwały tylko w dziełach pisarzy greckich. Dzięki nim, a także za pośrednictwem Arabów i Żydów elementy kultury starożytnych Egipcjan stały się znane przedstawicielom kolejnych epok. Byłaby to jednak bardzo uboga i fragmentaryczna wiedza gdyby nie zdołano odczytać egipskich hieroglifów. Hieroglify pozostały tajemnicą dla ludzkości do czasu wyprawy armii napoleońskiej, wraz z grupą uczonych, do Egiptu (1798-1799). Wydarzenie to stało się impulsem dla nauki, uczeni zajmowali się między innymi kopiowaniem wyrytych w kamieniu inskrypcji i tekstów zapisanych na papirusie. Naukowym sukcesem tej wojskowej ekspedycji stało się odkrycie czarnej bazaltowej płyty pokrytej pismem, tzw. "kamienia z Rosetty". Ta niewielka kamienna płyta przyczyniła się do rozwoju egiptologii i wielkiego odkrycia jakiego dokonał w 1822 r. Jean Francois Champollion (1790-1832). Człowiek ten sprawił, że zachowane księgi - świadkowie starożytnej kultury egipskiej - przemówiły. Nie wszystkie jednak zagadki związane z pismem egipskim zdołano rozwiązać. Np. nie jest do końca jasne jak doszło do powstania tego pisma, badacze formułują na ten temat wiele teorii. Według niektórych hieroglify stanowią lokalny wytwór mieszkańców Egiptu. Inni zaś przypuszczają, że stanowiły one importowany element kultury i starają się określić najbardziej prawdopodobne źródło pochodzenia tego pisma. Niektórzy stwierdzając nieistnienie dowodów świadczących o stosowaniu pisma przez Egipcjan przed epoką kontaktów z Mezopotamią, uznają za prawdopodobne, że sztukę pisania przejęli oni od Sumerów. Według samych starożytnych Egipcjan stosowany przez nich system pisma pochodził od bogów. Uważali oni, że pismo wynalazł bóg Thot. Był on naczelnym bóstwem Hermopolis, bogiem wiedzy, mądrości. Był także bogiem Księżyca co wyraźnie podkreślano w ikonografii - umieszczano mu na głowie wizerunek Księżyca w dwóch jego fazach: jako rogalik i jako dysk w pełni. Thot (Rys. nr 1) uznawany był za wynalazcę pisma, a także za opiekuna pisarzy, ukazywany był jako ibis lub pawian, niekiedy też jako mężczyzna z głową ibisa. (Rys. nr 2) Egipcjanie wierzyli więc w boskie pochodzenie pisma, nazywali je "pismem mowy boskiej". Natomiast termin hieroglify stosowany w odniesieniu do znaków pisma egipskiego wprowadzony został dopiero przez chrześcijańskiego pisarza Klemensa z Aleksandrii, autora traktatu zatytułowanego Stromateis, ok. 200 r. n.e. W języku greckim znaczy on tyle co "rzeźbione święte znaki" (hierós-święty, glýpho-wyrzynam, wycinam). hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: ideogramy, fonogramy i determinatywy. Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki przedstawiające konkretne przedmioty wprost lub mające znaczenie przenośne. Mogły danym obrazem wyrażać pojęcia i czynności kojarzące się z nim, np. rysunek przedstawiający berło faraona obok znaczenia dosłownego mógł oznaczać "panowanie". Do typowych ideogramów należały np. cyfry egipskie: "jeden" zapisywano jako pionową kreskę, "dwa"- dwie kreski itd. Ideograficzny sposób zapisu był wystarczający gdy tekst dotyczył przedmiotów konkretnych, zawodził zaś przy pojęciach abstrakcyjnych. Przy odczytywaniu pisma przyjmowano zasadę rebusu: zapisane wyrazy mogły mieć znaczenie konkretne lub oderwane. Powodowało to pewne trudności, np. znak wyobrażający jeden przedmiot mógł wyrażać różne treści, odpowiadać wyrazom o różnym brzmieniu. Doprowadziło to do wprowadzenia innego typu znaków: fonogramów, uściślających znaczenie dźwiękowe i treść zapisu. Znaki fonetyczne odpowiadały jednej, dwu lub trzem spółgłoskom. Istotną cechą pisma hieroglificznego, podobnie jak innych semickich systemów zapisu, jest zastosowanie znaków pisma tylko dla spółgłosek. Znaczenie słów zależało od spółgłosek i kolejności w jakiej występowały, samogłoski natomiast modyfikowały znaczenie podstawowe - w piśmie nie były zaznaczane. Jednym z powodów takiego postępowania był fakt, iż w wąskiej grupie ludzi znających sztukę pisania, samogłoski nie były potrzebne do zrozumienia tekstu. Język, w jakim pisano tekst był im dobrze znany, mogli więc czytać zapis wyłącznie spółgłoskowy odpowiednio uzupełniając go samogłoskami. Niestosowanie samogłosek powodowało jednak nieporozumienia w przypadku wyrazów o takim samym składzie spółgłoskowym, sprawiało, że pismo obfitowało w homonimy. Stosowanie fonogramów i ideogramów nie wystarczało więc dla stworzenia jednoznacznego zapisu słowa. W tej sytuacji wprowadzono kolejne ulepszenie pisma.